Шыңжаңдағы «Қазақ фольклоры» қорынан жазушы Оразынбай Егеубай.

КЕРЕЙ ШЕЖІРЕСІ

Үш жүз – деп қазақ елі танылады ,

Ұлы , Орта , Кіші жүз деп табылады .

Жалайыр , албан , суан , дулат , үйсін ,

Ұлы жүз құрамына алынады .

Арғын , найман , қоңырат , қыпшақ , керей , уақ ,

Құралған Орта жүзге бәрі бір – ақ .

Бұларға «алты арыс» деп ат қойылып ,

Айтылған ел аузында бұрынырақ .

Жатады үш тайпа ел – Кіші жүзде ,

Ертеден білінгені бүгін бізге .

Байұлы , әлімұлы , жетіру деп

Анықтап көрсетейін оны сізге .

Атанған екі тап боп Керей елі ,

Абақ пен Ашамайлы керей дейді .

«Он екі абақ» болып өсіп өніп

Толықсып жүрген күні мерей еді .

Жәнтекей , жәдік , молқы , ол қарақас ,

Күнсадақ , шеруші мен тағы сарбас ,

Ителі , шұбарайғыр , жастабан мен

Шимойын , меркітпенен және аралас .

Деп айтады он екі абақ осыларды ,

Барлығы бір керей боп қосылады .

Керейдің жалпы ұраны «абақ» болып ,

Тағы бар әрбір таптың өз ұраны .

Жәнтекей ұран салса – « Шақабайлап»,

« Жанат» – деп жәдік шығар тағы айқайлап ,

Молқы – « Машан» , сарбастар – « Сартоқайлап» ,

Ителі – «Бұқарбайлап» , қарақас – « Қаптағайлап».

Меркіт шықса ұрандап « Құлсары» деп ,

Жастабан « Жобалайлап» шығады кеп .

Күнсадақ « Жабалай»лап ұран салса ,

Шимойын « Алманбет»ке салады тек .

Ұраны шұбарайғыр « Қожаберген» ,

Шеруші « Байтайлақ» деп соза берген .

Жеңісте , төбелесте , бәсекеде ,

Ұран боп қалыптасқан осы ежелден .

Жәнібек батыр шыққан бұл абақтан ,

Жауына соққы беріп аты шыққан .

Сондықтан абақ керей жауға шапса ,

«Жәнібек» , «Жәнібек» деп ұрандатқан .

Алтайды абақ керей мекен еткен ,

Басынан толқымалы күндер өткен .

Мың жеті жүз жиырмасыншы жылдар шамасында ,

Алтайға абақ керей келіп жеткен .

Кең байтақ , елге жайлы Алтай жері ,

Жартылай көшпенді еді керей елі .

Арпа , бидай , тары егіп , малын бағып ,

Рахатты өмір өткізіп жүрген еді .

Баққаны қой мен түйе , сиыр , жылқы ,

Түзелер аман болса ойын – күлкі .

Аң аулап , бүркіт салып саяхатпен ,

Қуалап соққандары қасқыр – түлкі .

Жиналып абақ керей басын қосқан ,

Жөнінде ұйымдасу ақылдасқан .

« Төресіз ел , төбесіз жер болмайды» деп ,

Дегенді бәрі сонда мақұлдасқан .

Сайлаған Көгедайды төре қылып ,

Көтерген бастарына төбе қылып .

Керейден төрт орын деп , төрт би сайлап ,

Қоғамды басқарыпты жора қылып .

Уақ пенен найман бар бір аздаған ,

Керейден олар әсте бір жазбаған .

Біраз ел екі рудан көшіп сіңіп ,

Көпшілік мекенінен қозғалмаған ….

АБАҚ КЕРЕЙ

Бір күнде он екі абақ төмен жүрген ,

Малына берекелі Қызыр кірген .

Бұл керей он екі ауыл ауып келген ,

« Торғайты , Тоқсан өзен» деген жерден .

Ордың қарағашын өрлей келген ,

Бақытты ешкім алмас құдай берген .

« Үш жүздің баласы боп тараймыз» деп ,

Естуіміз осылай үлкендерден .

Кенжесі Керей мырза Дана бидің ,

Тентек пенен тебізге салған тиым .

Уақ , Керей екеуі ағайынды ,

Бөлініп енші алып кеткен үйін .

Ауылы екеуінің екі бөлек ,

Болыпты әрбір іске Керей зерек .

Бәйбішесі қызы екен ұлы үйсіннің ,

Өзі таңдап , айттырып алса керек .

Әйелінің аты Абақ ( Аппақ ) екен ,

Жылқыны өсіретін жабағы екен .

Керей мырза айттырып алғаннан соң ,

Бір ұлды күні жетіп табады екен .

Ат қойды баласына Ашамайлы ,

Бала көріп көңілі болды жайлы .

Той қылып , ат шаптырып , елді жиды

Балаға жүреді екен болып зарлы .

Керейден тағы бір ұл тапты Абақ қатын ,

Қарақожа қойыпты оның атын .

Ержеткен соң атақты молда болып ,

Жұртқа жайды өсиет шариғатын .

Қарақожа баласы Майқы би – ді ,

Әділдік еткеннен соң жұртқа силы .

Әділдікпен ел билеп жұртқа жақты ,

Тентек пенен сотқардың бәрін тиды .

Онан кейін атамыз Силал екен ,

Атадан асып туған бір жан екен .

Кім өлмейді , жалғаннан кім қалмайды ,

Мүсәпір мен пақырға пайдалы екен .

Онан соңғы атамыз Ермен екен ,

Құдайым соған тілек берген екен .

Қасиетті Қызырдың ізін басып

Ұрпағы осылайша өскен екен .

Онан соңғы атамы Изен екен ,

Несібесі біреудің жүзден екен .

Қырық жыл өлімнен құтыла алмай,

Жердің жүзін аралап кезген екен .

Онан соңғы атамыз Жабай екен ,

Қарт бурадай қаңтарда жарайды екен .

Тыңдап отыр жамағат құлақ салып ,

Он екі Абақ осыдан тарайды екен .

Онан соңғы атамыз Аллаберді ,

Жақсы менен жаманның бәрін көрді .

Ағайынды және де бір туысқан ,

Біреуінің аты екен Құттыберді .

Ағайынды екеуі парлас екен ,

Ғалидың ұлпықары алмас екен .

Естуіміз осындай үлкендерден ,

Құттыберді баласы Сарбас екен .

Адамға ақыл айла жанға пайда ,

Жан қадірін ойлайтын адам қайда .

Аллаберді баласы бір туысқан ,

Ағайынды Қойлау мен Байлау қайда .

Ана менен балаға ата қорған,

« Іні тастан болғанда , аға бордан» .

Тұқымынан қаракөк үзілмеген

Балаудан Бағаналы , Жаппас туған .

Мінеді әділ патша алса тақты ,

Құдаыйым жарылқайды көңілі ақты .

Бір Жаппастың баласы мына үш керей :

Молқы менен Қарақас , Күнсадақты .

Төртеу екен баласы Бағаналы ,

Молда оқиды кітапты мағаналы .

Елдай , Көлдай , Жиеншора , Бердішора ,

Бір туысқан төртеуі ата – аналы .

Біреу құйрық болғанда , біреу қанат ,

Тақа тисе , қайтпайды нағыз болат.

Он екі Абақ баласы өсіп – өнген ,

Бердішора ұрпағы Құлтайболат .

Ардақтап осылай деп таратамыз ,

Елдайдан туады екен Сүгір жалғыз .

Шеруші батырлықтың туы дейді ,

Таралған тарихта болып аңыз .

Ертістің екі жағы құмдық екен ,

Мылтықтың қара ағаш құндағы екен .

Өзі жалғыз Сүгірден бір ұл туып ,

Осы күнгі Шеруші – ұрпағы екен .

Көлдайдан жалғыз екен Жәдік батыр ,

Туғызған дұшпанына заманақыр .

Жауынгер адам екен қайтпайтұғын ,

Ерлігі , зейінімен бірдей татыр .

Жиеншора ұрпағы Жантекейдің ,

Мал мен басты Құдайым тегіс бердің .

Қызыр дарып , бақ дәулет қоса қонып

Жұрағаты осынша өсіп өнген.

Жәдік пенен Жәнтекей немере екен ,

Құдайым тілегенін берген екен .

Бәйбішесі Мәуілім – қыпшақ қызы ,

Жәдік алып айттырып берген екен .

« Асылды асыл сақтайды» деген сөз бар ,

Бірінің қадірін бірі көрген екен .

Жастабанның баласы келіп сіңген ,

Сары Ноғай Сарбастың жиені екен .

Жас қыран жарып шыққан ұшсам дейді ,

Кей адамның ажалы оттан дейді .

Қыпшақ бәйіс баласын сұрасаңыз ,

Одан туған Етікші , Шотпан дейді.

Осылай тарайды екен он екі Абақ ,

Берген екен Құдайым ерекше бақ .

Көгедай гүң билеген төре хан боп ,

Қонған екен бойына өлген аруақ ….

Қытайдағы Нығмет Мыңжанның « Қазақтың қысқаша тарихы» кітабынан  :

…. Қазақтың арғы атасы Алаш , одан Қазақ туған . Қазақтан

Бекарыс , Ақарыс , Жанарыс . Бекарыстан Ұлы жұз , Ақарыстан Орта жүз , Жанарыстан Кіші жүз . Орта жүздің ұраны « Ошыбай» , «Ақжол» ,

« Рақожа» . Шежірешілер 15 -20 атаға дейін , білікті шежірешілер 77 атаға дейін тарататын болған . Ауыздан ауызға сақталып келгендіктен оларда күңгірттіктер , жаңсақтықтар болуы мүмкін . Ауызша тарих , әрине ғылыми тарих емес , бірақ оны бағаласамақ дұрыс болмайды .

…. Қазақта жеті атаға дейін қыз алыспайды , күйеу мен қалыңдық ауылдарының арасында жеті өзен болуы шарт болған .

Қытайдағы Абдрашит Байболат пен Нығмет Мыңжанның « Қазақ шежіресі» кітабынан үзінділер :

…. Керей ел серкесі болған кісі екен . Үш рет ел ауғанда екі ретінде елін бастап Сарыарқаның сауырын мекендепті . « Көрпелес хан болғанда , Қара кісі би болыпты . Керей атасы Қараби сол екен . Керей өзі өңі түсі қара кісі емес , өз заманында би болған екен .

….. Орта жүзді «алты арыс» немесе «төрт төңірек» деп те атайды . Керей елі үлкен тайпа , ескі шежіреде өз алдына хандық құрған . Ел аңыздарында керей елінің жеті сары ұлдары бір туғандай болып көрінетіндіктен Сары Керей аталған екен .

Сары Керейден – Ашамайлы ( Ақберді) , Абақ тарайды . Ашамайлыдан – Балталы , Балғалы , Сіргелі , Найзалы , Сибақ . Абақ Керейден – Алдаберді , Құтберді , Асанберді .

Алдабердінің табаны өте үлкен екен . Жеңгелері есіл жастың табаны ай , деп жүріп « Жастабан» атаныпты .

Жастабаннан – Сартоқай , Сарбас , Бегімбет .

Сартоқайдан – Әлсейіт , Шоңбас .

Бегімбеттен – Бекназар , Қосай .

Сарбастан – Жолжақсы , Жылжақсы , Ырыс , Шегір .

Абақ ұлы Асанберді . Аңыздар бойынша Асанбердіні «Асанқайғы әулие» деп те атайды екен . Бұның әулеті ( ұрқы) Кентүп , Тартүп деген жерге барып мекен тұтқан ( Ауғаныстан ) . Асанберді кейде түс көріп , сәуе айтып болашақты болжап отырады екен . Сондағы бір сөзінде « мендегі бұл шарапат мен өмірден өткен соң Құтберді ұрқына ауады . Жүз жыл өткен соң Құтберді әулетінен бір Асанқайғы шығуы мүмкін» дейді екен . Құтбердінің бесінші ұрпағы Меңлібай деген кісі әрі би , әрі болжамшыл адам болыпты . Ел оны осы күннің Асанқайғысы , «жорықшы би» деп атаған екен . Осы жорықшы би бес алты жыл ішінде дүниенің көп жерін аралапты . Сонда Кентүп , Тартүпке , Аустрияға , Мұнғұлияға , Қырғыз жерлеріне дейін аралап қайтыпты . Келген кезінде көрген көрген білгенін елге айта келіп , Асанқайғы атаның елінің бір бөлімі Ауғанның Кентүп , Тартүп жерінде болғандығын ұқтырыпты .

Керей Кенел тұқымының қырғыз ішіндегі «мүндіз» руымен бірге тұратынын , оның маңжол , тайпағыс , келбағыс , нәнлі деген руының бар екенін жария қылыпты . Кенел тұқымы өз кезінде өздерін білдірместікке ант еткен екен . Соған құрмет етіп , олардың сырын ашпапты . Меңлібай осы ахуалды өзінің немересі Райысқа жаздырып қалдырған екен . Райыстан Қамажан Бұғынтайұлы көшіріп алыпты . Одан Әбіз жазып алған . Әбізден Бітіке баласы Қалиға қалған . Бұл дерек сол нұсқадан алынған .

Асанберді әулетінен тараған ел сол Кентүп , Тартүп елін мекендеп , сегіз болыс ел болған деседі .

Абақтың үшінші ұлы – Құтберді .

Құтбердіден Бағаналы , Жаппас .

Жаппастан Кенен , Жабай .

Жабайдан Сейдалы , Молқы , Көнсадақ . Сейдалының қасы қалың , қап қара екен . Жеңгелері қарақас деп жүріп «Қарақас» атандырыпты .

Бұл шежірені айтқан Асылбек Қайырымұлы . Шәуешектің Толы ауданында тұратын Тоғжан Асылбекұлы жазып алған .

Төмендегі пішінді толтырыңыз